هرچند می‌توان دلایل مختلفی از تزریق قطره‌چکانی بودجه تا ترک فعل بسیاری از مسئولان را برای به نتیجه نرسیدن این پروژه در این سال‌ها برشمرد، امابه نظر می‌رسد مهم‌ترین دلیل معطل ماندن این ابرپروژه علمی تاکنون، کمبود شدید نیروی انسانی متخصص و البته بی‌مهری‌های صورت گرفته به دانشمندان باتجربه‌ای است که در این پروژه همکاری داشته‌اند و حالا به دلیل همین بی‌مهری‌ها از این پروژه جدا شده و متأسفانه به خارج کشور مهاجرت کرده‌اند.
معاون علمی و فنی طرح چشمه نور ایران در خصوص معطلی ۱۴ساله این آن با اشاره به اینکه اصلی‌ترین مشکل این پروژه، تأمین نیروی انسانی مورد نیاز است، می‌گوید: برای چنین طرحی نیروی انسانی آموزش‌دیده و متخصص در کشور بسیار کم داریم.
مانع بزرگی به نام فرار مغزها؟
آرش صادقی‌پناه در گفت‌وگو با قدس با بیان اینکه متأسفانه این ابرپروژه با مشکلات فراوان و عقب‌ماندگی‌هایی درخصوص تربیت نیروی انسانی متخصص فعال برای پیشبرد اهداف پروژه در این سال‌ها مواجه بوده است، ادامه می‌دهد: پژوهشگاه از همان آغاز به دنبال تربیت نیروی انسانی به صورت بسیار جدی بوده، ولی چیزی که سبب شده همیشه عقب بمانیم، فرار مغزها و نیروهای متخصصی بود که از کشور خارج می‌شوند.
وی با اشاره به اینکه پژوهشگاه دانش‌های بنیادین سعی کرده همواره با آموزش نیروهای جدید، جایگزینی برای این نیروها داشته باشد، می‌گوید: در نهایت ما همیشه عقب بودیم؛ چرا که جذابیت آزمایشگاه‌های خارجی و شرایط زندگی در کشورهای اروپایی برای متخصصان ما بسیار بیشتر بوده و قابل مقایسه با داخل کشور نیست و این سبب می‌شود بسیاری از متخصصان ما حتی ابتدای کار به خودشان سختی‌های فراوانی بدهند برای اینکه بروند و در آزمایشگاه خارجی مشغول به کار شوند و همیشه از این بابت عقب بوده‌ایم.
معاون علمی و فنی طرح چشمه نور ایران ادامه می‌دهد: از روز آغاز پروژه تعداد افرادی که در این زمینه تخصص داشتند بسیار کم بود و البته برخی هم به مرور جدا شدند؛ هرچند چندین دوره آموزشی مختلف در کشورهای مختلف برگزار شد و متخصصان ما برای آموزش اعزام و همچنین استادان بزرگی برای آموزش به کشور آورده شدند.
صادقی‌پناه ادامه می‌دهد: همین الان هم براساس تفاهم‌نامه‌ای که با معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری داریم باید افرادی را که نیاز به کار با این ماشین‌ها در آزمایشگاه چشمه نور دارند تأمین مالی کنیم و به آزمایشگاه‌های دیگر بفرستیم تا آموزش ببینند. دولت و مسئولان باید به‌گونه‌ای حمایت کنند که بتوانیم جلو فرار مغزها را بگیریم وگرنه ضربه بزرگی از این بخش خواهیم خورد.
وی با اشاره به اینکه این پروژه در راستای سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ با ابلاغ رهبر معظم انقلاب در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به تصویب رسید و مأموریت اجرای این طرح بزرگ ملی به پژوهشگاه دانش‌های بنیادی سپرده شد، می‌افزاید: سال‌های زیادی است که پروژه چشمه نور معطل مانده و برای نجات از عقب‌ماندگی حوزه علم و دانش باید از این پروژه عظیم حمایت شود که امیدواریم با بسیج تمام دستگاه‌ها و نهادهای متولی بتوانیم آثار مبارک آن را در پیشرفت علمی و فناوری کشور شاهد باشیم.
رسیدن به مرجعیت علمی
معاون علمی پروژه چشمه نور در خصوص اینکه ساخت این پروژه چقدر می‌تواند توان علمی و مرجعیت ما را درسطح منطقه و کل دنیا نشان دهد، می‌گوید: این پروژه آثار توسعه‌ای قابل توجهی درعلوم پزشکی، نانو، فیزیک، الکترونیک، مهندسی مواد، صنایع غذایی، کشاورزی و فناوری هسته‌ای برای کشور به ارمغان می‌آورد و در لبه فناوری دنیا قرار دارد و زمینه‌ساز همه پیشرفت‌های علمی کشور در آینده خواهد بود.
وی ادامه می‌دهد: این آزمایشگاه دارای یک ماشین آنالیز و عکس‌برداری در ابعاد مولکولی و کمتر از یک نانومتر بوده و برای تمام مواد داروسازی، صنایع فولاد، کاتالیست‌ها در صنایع خودروسازی، باتری‌های الکتریکی، صنایع الکترونیک و هرجایی که نیاز باشد به اینکه ترکیب ماده را آنالیز کنیم کارایی بسیار خوبی دارد.
معاون علمی و فنی پروژه چشمه نور هدف پژوهشگاه دانش‌های بنیادی را از ابتدا بومی‌سازی حداکثری و بدست آوردن دانش فنی این دستگاه‌ها عنوان می‌کند و ادامه می‌دهد: این سیاستی است که پژوهشگاه از ابتدا داشته و دارد و البته با سیاستی که سازمان انرژی اتمی دنبال می‌کند و دستگاه‌ها را از خارج از کشور خریداری می‌کند، متفاوت است.
صادقی پناه تأکید می‌کند: اصرار این پژوهشگاه بر این است تا جای ممکن، دستگاه‌ها در داخل کشور ساخته شود و دانش فنی آنها را بدست آورد؛ چرا که این موضوع در ارتقا، عیب‌یابی و... بسیار کمک‌کننده خواهد بود.
پروژه چشمه نور سطح علمی کشور را چند پله ارتقا می‌دهد؛ ما توانایی تصویربرداری و دیدن برخی جزئیات را نداریم که با راه‌اندازی آزمایشگاه چشمه نور در این زمینه خودکفا می‌شویم. از این آزمایشگاه می‌توان به عنوان ابزار تصویربرداری و تشخیصی در تمام علوم بهره برد که این موضوع فناوری‌ها و صنایع ما را ارتقا خواهد داد.
این پروژه یک شتاب‌دهنده سینکروترونی با ابعاد بسیار بزرگ و قابلیت تولید اشعه ایکس با همدوسی بالاست، یعنی تمام فوتون‌های ایکسی که تولید می‌شود در این دستگاه هم‌انرژی و هم‌فاز هستند و با دستگاه‌های ایکس معمولی متفاوت است و می‌تواند نیازهای بسیاری از کاربران جامعه علمی و صنعتی کشور را برطرف کند.
چشمه نور راه میانبری برای جهش علمی کشور در منطقه و دنیاست.
وی با بیان اینکه برای دستیابی به دانش فنی ساخت این ماشین و آزمایشگاه از همان ابتدا تعدادی پروژه تحقیق و توسعه تعریف کردیم که تعدادی انجام شده و تعدادی در دست انجام است، ادامه می‌دهد: امیدواریم این پروژه‌ها در دو سال آینده به پایان برسند و در آن زمان مشخص خواهد شد دانش فنی کدام قسمت‌های ماشین را در داخل کشور داریم و کدام قسمت‌ها را باید از خارج وارد کنیم؛ البته ما برآورد ۶۰ به ۴۰ را داریم که امیدواریم ۶۰درصد این ماشین را در داخل کشور بسازیم و ۴۰درصد هم مجبور به خریداری از خارج کشور هستیم.
وی توضیح می‌دهد: این پروژه‌های تحقیق و توسعه که در حال انجام‌اند در واقع داده‌های ورودی برای مرحله بعدی طراحی نهایی ساخت ماشین هستند. علاوه بر آن، یکی از مهم‌ترین این پروژه‌ها، پروژه‌ای برای ساخت یک شتاب‌دهنده خطی الکترون با انرژی پایین بوده که کاملاً بومی و آماده سرویس‌دهی برای پروژه‌های تحقیقاتی است.
آغاز فعالیت‌های عمرانی
معاون علمی و فنی پروژه چشمه نور با اشاره به آغاز فعالیت‌های عمرانی پروژه و اینکه تاکنون اجازه فعالیت عمرانی وجود نداشته، می‌گوید: ما یک ساختمان تحقیق و توسعه در سایت اصلی در شمال شهر قزوین با همکاری سازمان انرژی اتمی پس از تصویب ماده۲۳ کمیسیون برنامه و بودجه ساختیم و از الان می‌توانیم فعالیت عمرانی را آغاز کنیم.
صادقی‌پناه با بیان اینکه تا پایان امسال و یا تا پایان اردیبهشت سال آینده این شتاب‌دهنده خطی را به آنجا منتقل می‌کنیم و برای پروژه‌های مشترکی که با دانشگاه بین‌المللی قزوین داریم این کار درحال انجام است، ادامه می‌دهد: پروژه بعدی که یک شتاب‌دهنده خطی بزرگ‌تر ۲۵ مگاالکترون ولتی و قسمت اولیه شتاب‌دهنده ماشین اصلی چشمه نور ایران است را هم آغاز کردیم؛ البته کمی مشکل تأمین بودجه وجود دارد، اما آن را هم می‌توانیم تا دو سال آینده در صورت تأمین مالی مناسب به بهره‌برداری برسانیم.
وی ادامه می‌دهد: براساس تفاهم‌نامه‌ای که با معاونت علمی ریاست جمهوری داریم، امیدواریم نخستین تابش‌های سینکروترونی را از همین شتاب‌دهنده البته با انرژی خیلی کمتر از دستگاه اصلی بگیریم و اولین کاربردها را در کشور برای نخستین بار آغاز کنیم.
وی در خصوص تأمین مالی پروژه با اشاره به اینکه تأمین مالی ما باید طبیعتاً توسط دولت انجام شود، می‌گوید: هرچند حمایت‌ها تاکنون خوب بوده و در دو سال گذشته طرح تکان‌های خوبی خورده و در این دولت توانستیم مصوبه برنامه و بودجه را بگیریم و در ردیف بودجه وارد شویم، اما انتظار داریم دولت حمایت‌ها را همچنان از ما دریغ نکند و در ردیف بودجه سال آینده و برنامه هفتم توسعه به‌طور خاص این طرح و زیرساخت‌های مورد نیاز آن را ببیند.
معاون علمی و فنی پروژه چشمه نور همچنین خواستار حمایت‌های بیشتر مجلس از طرح‌ها و تحقیقات علمی شده و ادامه می‌دهد: تسهیل قوانین مربوط به مراکز علمی و آموزش عالی و پژوهشگاه‌ها یکی از مواردی است که می‌تواند حرکت علمی دراین گونه مراکز را تسهیل کند و به پیشرفت علمی بینجامد.
صادقی پناه توضیحی هم در خصوص موانع و مشکلات مربوط به تأمین قطعات و تجهیزات ساخت آزمایشگاه می‌دهد و می‌گوید: از ابتدای پروژه با تحریم‌ها و موانع مختلف برای تأمین وسایل و تجهیزات آزمایشگاهی روبه‌رو بودیم که روز به روز سخت‌تر می‌شد، اما خوشبختانه در این ۱۰ سال پیشرفت‌های بسیار خوبی در صنعت کشور شاهد بودیم و بسیاری از تجهیزاتی که در داخل کشور نمی‌توانستیم تولید کنیم در حال حاضر در کشور تولید می‌شود.
وی ادامه می‌دهد: باید تغییری در روش کارمان در پژوهشگاه اتفاق بیفتد. الان هم بسیاری از چیزهایی را که مجبور بودیم از خارج کشور وارد کنیم در داخل تولید می‌کنیم و یکسری هم قرارداد داریم که برای نخستین بار در داخل کشور برای ما بسازند و پیشرفت‌های بسیار خوبی هم انجام شده است.
وی با بیان اینکه تحریم‌ها ضربه‌های فراوانی به ما و مراکز علمی تحقیقاتی وارد و هزینه‌ها و خسارت‌های فراوانی برای ما ایجاد کرده که نمی‌توان انکار کرد، ادامه می‌دهد: البته نتیجه مثبتی هم که این تحریم‌ها داشته این بوده صنایع ما به واسطه این تحریم‌ها رشد قابل قبولی داشته‌اند و سبب شده در ساخت برخی تجهیزات در داخل کشور به خودکفایی برسیم.
نظر شما